2.1 Объектіге бейімделген бағдарламалау негіздері

 

           Қазіргі программалық жабдықтарды жасау технологиясына қойылатын негізгі талаптар – программалау тілдерінен тәуелсіз жұмыс істеу мүмкіндігі болу керек және программалық құжаттары да қосымша программа арқылы беріледі, программа жасаудағы ерекшелегі: оның стилі, дизайны және программалау әдісі, алгоритмі ерекше болу қажет. 

      Delphi қазіргі уақытта ең танымал программалау орталарының бірі болып саналады.  Delphi-де Pascal-дің мүмкіндіктерін, оның негізгі алгоритмдік құрылымдарын және жаңаша ақпаратық-технологиялық амалдарды: MS Office немесе Internet Explorer сияқты ресурсттарды бірлесіп пайдалану идеологиясын қолданамыз. 

    Delphi – бұл бірнеше күрделі  технологиялардың комбинациясы: 

·        Деректер базасын құруға арналған әмбебап құралдар.

 

Бұл тарауда  Delphi  ортасының негізгі құралы – Оbject Pascal  тілін қарастырамыз.

       

        Программа элементтері

Программа элементтері дегеніміз - компилятор үшін анықталған мәні бар, программаның бөлінбейтін шағын бөлігі болып табылады. Оларға:  қызметші сөздер;  идентификаторлар;  типтер;   константалар;  айнымалылар;  белгілер; ішкі программалар; түсініктемелер жатады.

 

Қызметші сөздер дегеніміз - мағынасы анықталған әрекеттерді компиляторға орындау қажеттілігін көрсететін ағылшын сөздері. Қызметші сөздерді айнымалы атаулары ретінде алуға болмайды, программада олар тек өзіне бекітілген әрекетті ғана атқарады.

Мысалы, begin қызметші сөзі компиляторға құрама оператордың басы екенін білдіреді.

 

Идентификатор(атау) - программист қызметші сөзден басқа кез келген программа элементін белгілей алатын сөз. Object Pascal тілінде идентификаторлар латын әріптерінен, араб цифрларынан және "_" (астын сызу) таңбасынан тұрады. Ешқандай басқа символдар мен арнайы символдар қолданылмайды.

 

 Типтер бұл тілдің    арнайы    құрылымдары, компилятор оны айнымалылар, тұрақтылар және функциялар тәрізді программа элементтерін құру үшін үлгі ретінде пайдаланады. Кез келген тип компилятор үшін аса маңызды екі нәрсені анықтайды: элементгерді орналастыруға бөлінген жады көлемін және осы типтің элементтерімен жасалатын мүмкін болатын әрекеттер жиынтығын. Толығырақ келесі бөлімде қарастырамыз.

 

Тұрақтылар (константалар) программаның орьшдалуы барысында өзінің мәнін өзгертпейтін жады бөлігін анықтайды. Программаның басқа элементтері тәрізді тұрақтылардың да атауы болады. Тұрақтылар атауы const қызметші сөзінен кейін орналасады.

 Мысалы,

Const

kb=1024;

 

Айнымалылар - программаның орындалу барысында мәндерін өзгертіп отырады, яғни сәйкес жады бөлігі өзгеріп отырады. Айнымалылардың тұрақтылардан айырмашылығы ол программада барлық уақытта хабарланып отырады. Сондықтан, айнымалы атауынан кейін ":" (қос нүкте) қойылып, оның типі көрсетіледі. Айнымалылар var қызметші сөзінен кейін орналасады,

Мысалы,

var

x: integer; 

By: byte;

 

Мұндағы X атауы integer типті айнымалы; ал Вуатауы byte типті айнымалы. Object Pascal тілінде анықталған стандартты типтердің атаулары, олардың жадыдағы көлемі және қабылдайтын мәндері туралы толық мәліметтер келесі бөлімдегі 2-4 кестелерде берілген.

 

 Белгілер - бұл программа операторларының атауы. Белгілер өте сирек пайдаланылады, оны программист комлиляторға программаның қай операторы орындалатынын көрсету үшін пайдаланады. Программада белгілер Label сөзінен кейін жазылады.

 Мысалы,

  Label  Loop;

... ... ...

Begin

... ... ...

GoTo    Loop;    //программист   басқаруды   Loop    белгісінен   кейін орналасқан операторға беруді талап етеді.

... ... ...

Loop:  end;

... ... ...

 

Ішкі программалар - бұл арнайы түрде безендірілген программа фрагменті. Ішкі программаның негізгі ерекшелігі оның негізгі программа мәтінінен тәуелсіздігі. Object Pascal тілінде ішкі программаның екі түрі бар процедуралар және функциялар. Толығырақ 2.7 бөлімінде қарастырамыз

 

     Түсiнiктеме – программаның бөлiктерiн түсiндiру үшiн қолданылады. Object Pascal  тiлiндегi түсiнiктеме – оң және сол жағынан фигуралық жақшаға алынған символдар тiзбегi немесе жеке әр жолдың басына  «//» таңбасын қоюға болады. 

 

     Объектіге бейімделген программалаудың негізгі ұғымдары: объект, әдіс, оқиға, қасиет, класс

       Объектіге бейімделген программалау тілдерінің негізгі концепциясы– құрылатын қосымша өзара байланысқан негізгі объектілерден тұрады. Объектіге бейімделген программа – бұл объекттер және олардың өзара әрекеттесу әдістер жиынтығы.

      Программадағы объект – бұл деректер, олармен жұмыс істеу әдістері, қасиеттері, процедуралар мен функциялар жиынтығы.  Object Pascal- да обьект деп арнайы даярланған деректер мен оларды өңдеуге қолданылатын ішкі бағдарламалардың жиынтығынан тұратын және біртұтас болып саналатын бағдарламаның үзіндісін атайды. Обьектінің ішкі бағдарламаларын әдістер деп атайды.

      Объектілік типтердің негізгі қасиеттері - функционалды толықтығы және өрістер мен әдістерінің бір-бірінен ажыратылмауы оларды бағдарламаның бөлек бір тәуелсіз бөлігі ретінде қолдануға мүмкіндік туғызады. Мұндай обьектілерді бір бағдарламадан екіншіге оңай алмастыруға болады. Бұл тәсіл - обьектіге бейімделген  бағдарламалау принципі  деп аталады.

      Объектіге бейімделген программалау – объектіге бейімделген архитектураны пайдаланатын программалау. Мәліметтердің әрбір құрылымы тек бір программалық  модульде тұруы тиіс. Бұл мәліметтер құрылымындағы өзгерістердің және мәліметтермен орындалатын әректтердің оңашалануына кепілдік береді. Мәліметтерге кез келген қатынас құру тек модульді пайдалану арқылы болады.

Объектіге бейімделген  программалауда объектімен жұмыс істеу үшін келесі жазу форматы қолданылады:

объект.әдіс;

объект.қасиет := мәні;

объект.қасиет.әдіс := мәні;

 

      Кластар  -  бүл  күрделі программаларды жеңілдету  және оның сапасы арттыру үшін ойластырылған программистердің ерекше өнер табысы. Кластардың негізінде үш басты принцип жатыр, олар объектіге  бейімделген программалау  принциптері деп аталады: инкапсуляция, мұрагерлік,  полиморфизм.

      Кластың басқа типтерден маңызды айырмашылығы кластың объектілері барлық уақытта топқа бөліне алады.  Кез келген басқа типтер тәрізді класс объект деп аталатын нақты экземплярды құру қызметін атқарады Класс - өрістер, әдістер мен қасиеттер деп аталатын үш маңызды ұғымның бірлігін берді. 

     Осы үш  ұғымды бір бүтінге біріктіруі инкапсуляция деп аталады.  Көпшілік жағдайда, инкапсуляция класты программаның қалған бөліктерінен  оқшаулауға мүмкіндік береді, нақты бір есепті шешудің "өзіндік жеткіліктілігін" арттырады. Нәтижесінде класс қандай да бір басқарушы қызметін атқарады.

    Кез келген класс басқа кластан туындайды. Ол үшін оны хабарлағанда ата - ана класының аты көрсетіледі:

        TchildClass = class (TParentCIass)

     Туындаған кластан автоматты түрде өзінің ата - анасының өрісі, әдісі жэне қасиеті шығады және олардың жаңамен толықтырылуы мүмкін. Сөйтіп, мұрагерлік принципі күрделі кластарды кезеңмен құруды және өзінің жеке кластар кітапханасын жасауға мүмкіндік береді

Object Pascal-дың барлық кластары жалғыз ата-ана TObject класынан туындаған. Бұл кластың өрісі және қасиеттері жоқ, бірақ өзіне кез келген объектілердің барлық өмірлік қасиеттерін қамтитын жалпы тағайындалудың әдістерін камтиды.

    Мұрагерлік принципі TObject класынан оның ұрпақтарына қарай дами отырып, біртіндеп кеңейетін тармақталған кластар құруға келеді. Әрбір ұрпақ өзінің ата-анасының мүмкіндіктерін толықтырып (жаңартып), оны өзінің ұрпақтарына беріп отырады.

     Полиморфизм - бұл мағынасы ұқсас мәселелерді әр түрлі тәсілмен шешетін кластар қасиеті. Object Pascal -дың шеңберінде кластардың қасиеті оған кіретін әдістердің жиьнтығымен анықталады. Класс ұрпақтарындағы қандай да бір әдістің алгоритмін өзгерте отырып, программист бұл ұрпаққа ата-анасында жоқ ерекше қасиетті бере алады. Әдісті өзгерту үшін оны сол ұрпақта беру қажет, яғни ұрпақта бір атаулы әдісті хабарлап, оған қажетті әрекетті жүзеге асыру қажет. Нәтижесінде объект - ата-ана мен объект-ұрпақта әртүрлі алгоритмдік негізі бар, объектілерге әртүрлі қасиет беретің бір атаулы екі әдіс жұмыс істейтін болады.

Object Pascal тілінде полиморфизм тек жоғарыда сипатталған мұрагерлік механизмі мен ата-ананың әдісін жабумен шектелмейді, сондай-ақ оларды виртуалдандыруда жүзеге асады.

 

       Жалпы объектіге бейімделген программалау негізі Lego констукторының бөлшектерімен атқарылатын жұмыс сияқты, компоненттер жинағынан қажетті компонентті таңдап, форманың терезесіне орналастырудан басталады. Бұл ерекшелік - визуалды (көзбен шолу) программалаудың негізі болып табылады.  Программа құрастырушы әр сәтте құрылатын программаның терезесін бақылап отырып, қажетті өзгерістерді кез-келген мезетте енгізу мүмкіндігіне ие болады.

Delphi визуалды программалау ортасы кез келген типтегі қосымшаларды жасауға жақсы келеді. Сіздер кез келген  қолданбалы қосымшаларды немесе  көмекші утилиттерді жасай аласыздар. Delphi Windows API объектілерімен  бірікен  программалау құралы.

 

  Windows – типтес қосымшаны жасау процесі келесі этаптардан тұрады:

- Есептің қойылымы – қосымшаның қалай істейтінін сөзбен сипаттау, жұмыс барысында қолданушы не істеу керек. Бұл сипаттау қосымшаның экрандық формасы қалай көрінетінін, осы қосымшада түрлендіретін мәлімет қандай түрде берілетінін түсіндіру керек.

- Қолданушы интерфейсін жобалау – экрандық форманы, яғни осы қолданушыға қажетті барлық объектілерді және олардың қасиеттерін  анықтау. Қолданушы интерфейсі – қолданушынының жүйемен әрекетттестігін жасақтайтын программалық құралдар кешені, қолданушымен жүйе арасындағы байланыс құралы.

- Программалау – қосымшаның жұмысы барысында қандай әрекеттердің орындалатынын сипаттау, процедуралардың алгоритмдерін құрастыру.